Dmitri Hrapof
Y cwestiwn cyntaf, efallai, yw a oes angen cyfieithiad newydd o gwbl? Mae dau gyfieithiad o’r Mabinogi i’r Rwsieg yn bodoli’n barod, ond yn anffodus, maen nhw’n anghyflawn ac weithiau yn anghywir.
Yn gyntaf cafwyd cyfieithiad Liudmila Volodarskaia, a gyhoeddwyd gan yn y flwyddyn 2000 fel Кельты — Валлийские сказания — Мабиногион (Celtiaid — Chwedlau Cymreig — Mabinogion) (Volodarskaia 2000). Cyfieithiad o’r Saesneg ydyw hwn, o drosiad yr Arglwyddes Charlotte Guest, ac felly mae’n Fictoraidd iawn ei naws. Fe’i hadolygwyd mewn erthygl gan Parina (2003).
Vadim Erlichman ydyw awdur y cyfieithiad arall, Мабиногион. Волшебные легенды Уэльса (“Mabinogion. Chwedlau hudol Cymru”), wedi ei gyhoeddi dwy waith (Erlichman 1995; Erlichman 2002). Gwelir trafodaethau yr argraffiad cyntaf gan Parina (2003) a’r ail argraffiad gan A. Falileyev (2002).
Mae Erlichman yn honni iddo gyfieithu o destun Llyfr Coch Hergest, felly o Gymraeg Canol, ond mae’r adolygwyr yn amau a yw hynny’n hollol wir, am fod yma ormod o gamgymeriadau. Digon yw nodi i’r llythyren
Felly, aethpwyd ati i baratoi cyfieithiad newydd, a hynny i’r Hen Rwsieg. Cyfieithwyd yn gyntaf y Bedwaredd Gainc, sy’n dechrau fel hyn (Andrwsiac, Hrapof 2014):
Маѳъ Маѳонъвичь бѣ володѣıа Гвинедъмь а Прѵдерїи Поуиличь бѣ володѣıа сътогородиѥмь южьнымь · А се бышѧ :z҃: сътогородии Диведьскыхъ и :z҃: сътогородии Моръганоужьскыхъ и :д҃: Кередигїоньскыхъ и :г҃: Дольныхъ Тавиискыхъ
Тѣми часы Маѳъ Маѳоноуичь толи живъ бѣ оли же нозѣ ѥго быста на лонѣ дѣвичьѥмь ѥгда бо тѧготы ратьныѣ томоу не боронишѧ · И дѣва си бѣ Гоѥвинъ Пебиничьна ѿ Дола ѿ Пебинıа иже въ Аръвонѣ · и слоувъши та лѣпльши вьсѣхъ тъгды знаѥмыхъ · онъ же ѿ года до года сѣдѧ бѣ въ кремли Даѳѵльскѣмь иже въ Аръвонѣ · И не мога по полюдьѥ ити аже и Гилоуаїтоуи Доничь и Гоуїдионъ Доничь ıаже сестрича ѥго ходиста съ дроужиноѭ по полюдиѥ въ ѥго мѣсто
Math uab Mathonwy oed arglwyd ar Wyned, a Pryderi uab Pwyll oed arglwyd ar un cantref ar ugeint yn y Deheu. Sef oed y rei hynny, seith cantref Dyuet, a seith Morgannhwc, a phedwar Kyredigyawn, a thri Ystrat Tywi.
Ac yn yr oes honno Math uab Mathonwy ny bydei uyw, namyn tra uei y deudroet ymlyc croth morwyn, onyt kynwryf ryuel a’y llesteirei. Sef oed yn uorwyn gyt ac ef, Goewin uerch Pebin o Dol Pebin yn Aruon. A honno teccaf morwyn oed yn y hoes o’r a wydit yno. Ac ynteu yg Kaer Dathyl yn Aruon yd oed y wastatrwyd. Ac ny allei gylchu y wlat, namyn Giluathwy uab Don, [a Gwydyon] uab Don, y nyeint ueibon y chwaer, a’r teulu gyt ac wy [a aei] y gylchu y wlat drostaw. (Williams 1930: 67)
Mae’r cyfieithiad yn seiliedig ar olygiad Ifor Williams (1930), a defnyddiais hefyd argraffiad Math Uab Mathonwy gan Ian Hughes (2013) a The Mabinogion, sef cyfieithiad a nodiadau Sioned Davies (2007). Wrth baratoi’r testun, cyfieithais yn llythrennol o’r testun Cymraeg Canol i Rwsieg Modern (gan ddefnyddio GPC arlein ac hefyd geiriadur a greais i fy hun (Geiriadur Cymraeg-Rwsieg, gw. Khrapof 2015)), ac cyfieithiodd Andriy Andrwsiac (Андрій Андрусяк) o Gyef, Wcráin wedyn yn cyfieithu yn llenyddol o’r Rwsieg i’r Hen Rwsieg. Mae’r holl drafod yn ystod y gwaith cyfieithu yn digwydd drwy gyfrwng yr Wcraïneg.
Pam Hen Rwsieg? Credaf ei bod hi’n fuddiol iawn ar gyfer y gwaith hwn am ei bod hi’n gwneud y testun Rwsieg yn debycach yn ei effaith i’r testun Cymraeg, h.y. bydd ymateb y darllenydd Rwsieg yn debycach i ymateb y darllenydd Cymraeg cyfoes i’r destun canoloesol. Mae Hen Rwsieg yr un mor ddealladwy i siaradwyr Rwsieg Modern (a siaradwyr Wcraïneg a Belorwsieg) ag yw Cymraeg Canol i Gymry cyfoes.
Hoffwn trafod rhai nodiadau ar nodweddion ieithyddol. Gall orgraff amrywio mewn testunau Cymraeg Canol, ac mae’r un peth yn wir am orgraff Hen Rwsieg; cadwyd y nodwedd hon yn ein cyfieithiad ni.
Aeth enwau tadenwol ‘Math uab Mathonwy’ a ‘Goewin uerch Pebin’ yn “Маѳъ Маѳонъвичь” a “Гоѥвинъ Пебиничьна”, yn debyg i Dobrynia Nikitič a Nastasia Mikulična o былины (bylina, ffurf o epig llafar Slafeg, gw. Bailey, Ivanova 2015) a chwedlau Rwsieg . Cyfieithwyd “heb” (ebe) yn wastad fel “рече/рекошѧ”, er bod llawer o ddullau gwahanol i gyflwyno araith uniongyrchol yn Rwsieg.
Er mwyn gwneud y testun yn debycach i groniclau Rwsieg, mae pobl Gwynedd (Math, Gwydyon, Lleu ac ati), yn siarad tafodiaith Nofgorod, Gogledd Rwsia, a’i nodweddion fel Rwsieg Nofgorod ˂ц˃ [ts] i ˂ч˃ [tɕ] Hen Rwsieg “safonolˮ (gw. Zalizniak 2004). Er enghraifft:
И се ѥго цвѣтъ и видъ и своиство истьлѣшѧ любъвьѭ къ нѥи · и тѣмь не бѣ льзѣ и́ паче познати
Одиноѭ Гоуидиѡнъ братъ ѥго възьрѣ нань и рече · Целовѣце цьто ти сѧ стало? И рече овъ · Цьто же? Цьто на мънѣ видиши? И рече Гоуидионъ братъ ѥго · Вижю тѧ изгоубивъша образъ свои и квѣтъ · тако цьто же ти єсть?
Ac nachaf y liw a’y wed a’y ansawd yn atueilaw o’y charyat, hyt nat oed hawd y adnabot.
Sef a wnaeth Guydyon y urawd, synnyeit dydgweith arnaw yn graf. “A was,” heb ef, “pa derw ytti?” “Pa ham?” heb ynteu. “Beth a wely di arnaf i?” “Gwelaf arnat,” heb ef, “colli dy bryt a’th liw, a pha deryw yti?” (Williams 1930: 68)
Er bod Hen Rwsieg yn debycach o lawer yn morffolegol i Rwsieg Cyfoes nag yw, er enghraifft, Saesneg Tolkien i Saesneg Bēoƿulf, mae sawl gwahaniaeth sy’n ei gwneud hi’n nes i’r Gymraeg (Canol a Chyfoes). Er enghraifft, mae rhif deuol yn Hen Rwsieg, fel yn y Gymraeg ac mae hyn creu effaith arbennig ar y darllenwyr.
Ond yn y nifer o amserau’r gorffennol y ceir y gwahaniaeth (a’r tebygrwydd) pwysicaf. Nid oes ond un amser gorffennol synthetig yn Rwsieg Cyfoes (Kemple 2012: 62), a tri yn y Gymraeg Canol, sef y gorffennol, yr amherffaith a’r gorberffaith (Evans 1994: 109-12). Ceir yr amherffaith, y gorffennol penodol, y perffaith a’r gorberffaith yn Hen Rwsieg (Zalizniak 2004: 134).
Credaf felly fod Hen Rwsieg yn llwyddo i gyfleu mwy o flas y Mabinogi gwreiddiol i ddarllenwyr Slafaidd cyfoes. Cafodd pedair cainc i gyd eu cyfieithu yn barod a gobeithiwn eu cyhoeddi gyda rhagymadrodd, nodiadau a llyfryddiaeth.
Un peth arall. Yn anffodus, ar hyn o bryd mae rhyfel cartref yn Wcráin, ac mae’r hen chwedl hon, Math uab Mathonwy, yn dangos y gall rhyfeloedd rhwng brodyr ddechrau am resymau cudd rhai unigolion, ac mae’r cyfieithiad hwn yn dangos bod rhaid cofio ein diwylliant ni, a pheidio â rhyfela.